Od jakiegoś czasu hasło „sygnaliści” coraz częściej pojawia się wśród pracodawców samorządowych nie bez powodu.  Parlament Europejski i Rada Unii Europejskiej dnia 23 października 2019r. przyjęły Dyrektywę  2019/1937 z dnia 23 października 2019 r. w sprawie ochrony osób zgłaszających naruszenia prawa Unii (Dz. U. U.E. L 305/17, zwana dalej „Dyrektywą”), która to powinna zostać implementowana do porządku krajowego do dnia 17 grudnia 2021r. Dnia 18 października 2021r. Minister Pracy i Polityki Społecznej opublikował projekt ustawy o ochronie osób zgłaszających naruszenia prawa (dalej jako „projekt ustawy”) wdrażającej Dyrektywę. Co to oznacza dla jednostek samorządu terytorialnego? Oznacza to konieczność zmierzenia się z kolejnymi wyzwaniami prawnymi, organizacyjnymi i logistycznymi, których podstawowe założenia przedstawiamy poniżej.

Z perspektywy pracodawców samorządowych najistotniejszą „nowością” przewidzianą w projekcie ustawy jest obowiązek utworzenia wewnętrznej procedury na potrzeby przyjmowania zgłoszeń i podejmowania działań następczych. Skąd taki obowiązek? Dyrektywa jak i implementujący ją projekt ustawy zakładają utworzenie systemu obsługi i ochrony osób dokonujących zgłoszenia naruszenia prawa. Zgłoszenie naruszenia prawa może zostać dokonane zasadniczo na trzech poziomach: wewnętrznym, zewnętrznym i ujawnienia publicznego.  Poziom wewnętrzny w świetle projektu ustawy to system obsługi i ochrony zgłaszających stworzony przez pracodawcę. Obowiązek utworzenia systemu został nałożony na wszystkie podmioty sektora publicznego, które są pracodawcami w rozumieniu art. 3 KP (tj. jednostkami organizacyjnymi, choćby nie posiadającymi osobowości prawnej, jeżeli zatrudniają pracowników) zatrudniające co najmniej 50 pracowników. Pozostali pracodawcy – zarówno z sektora publicznego jak i prywatnego – mogą taki system u siebie wprowadzić, natomiast nie są do tego zobowiązani i w konsekwencji nie jest dla nich przewidziana sankcja karna z tytułu nieustanowienia wewnętrznej procedury w postaci grzywny, kary ograniczenia wolności albo pozbawienia wolności do lat 3 (art. 60 projektu ustawy). System obsługi i ochrony sygnalistów na poziomie wewnętrznym stosownie do postanowień projektu ustawy ma umożliwić zasadniczo pracownikom (w rozumieniu art. 2 Kodeksu Pracy i art. 2 pkt 2 ustawy o zatrudnianiu pracowników tymczasowych) zgłaszanie naruszeń prawa pracodawcom w dziedzinach wskazanych w projekcie ustawy (art. 3 ust. 1 projektu ustawy). Z perspektywy samorządów szczególną uwagę należy zwrócić na takie dziedziny jak zamówienia publiczne, ochrona środowiska, ochrona prywatności i danych osobowych, interesy finansowe Unii Europejskiej czy rynek wewnętrzny, w szczególności zasady pomocy państwa. Projekt ustawy daje przy tym pracodawcom możliwość rozszerzenia dziedzin prawa, których naruszenie może być zgłaszane w ramach wewnętrznego kanału zgłoszeń o inne naruszenia niż wskazane powyżej, w tym dotyczące obowiązujących u pracodawcy regulacji wewnętrznych lub standardów etycznych. Tym samym, jeżeli pracownik w związku ze świadczoną pracą poweźmie informację o wystąpieniu naruszenia (którym jest działanie lub zaniechanie niezgodne z prawem lub mające na celu obejście prawa), będzie mógł według swego wyboru dokonać zgłoszenia o naruszeniu w ramach procedury utworzonej przez pracodawcę lub w ramach tzw. zgłoszenia zewnętrznego do Rzecznika Praw Obywatelskich (organu centralnego) albo do organu publicznego przyjmującego zgłoszenia zewnętrzne dotyczące naruszeń w dziedzinach należących do zakresu działania tych organów. Co istotne, osobie, która takiego zgłoszenia dokonała przysługiwać będzie ochrona przed niekorzystnym traktowaniem z powodu dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego (Dyrektywa mówi o działaniach odwetowych). Za niekorzystne traktowanie uważa się w szczególności takie działania jak wypowiedzenie lub rozwiązanie bez wypowiedzenia stosunku pracy, obniżenie wynagrodzenia za pracę, wstrzymanie awansu czy negatywną ocenę wyników pracy (art. 11 ust. 2 projektu ustawy) –  chyba że pracodawca udowodni, że kierował się obiektywnymi powodami. Tym samym projekt ustawy zakłada przerzucenie ciężaru dowodowego na pracodawcę w przypadku wszelkich postępowań, w których zgłaszający będzie podnosił, że doświadczył niekorzystnego traktowania w związku z dokonanym zgłoszeniem.

               W związku z czym, mając na uwadze podstawowe założenia funkcjonowania systemu ds. obsługi i ochrony sygnalistów na pracodawców samorządowych projekt ustawy nakłada obowiązek utworzenia regulaminu zgłoszeń wewnętrznych określającego wewnętrzną procedurę zgłaszania naruszeń prawa i podejmowania działań następczych zgodnie z wymogami określonymi w rozdziale 3. W tym miejscu należy podkreślić, że sankcja karna, o której mowa powyżej dotyczyć ma nie tylko przypadków nieutworzenia regulaminu zgłoszeń wewnętrznych, ale również ustanowienia wewnętrznej procedury z naruszeniem art. 29 ust. 1 projektu ustawy zawierającego otwarty katalog elementów, które regulamin wewnętrzny powinien określać. W szczególności są to takie zagadnienia jak wskazanie podmiotu wewnętrznego upoważnionego przez pracodawcę do przyjmowania zgłoszeń, sposoby przekazywania zgłoszeń, wyznaczenie niezależnego organizacyjnie podmiotu upoważnionego do podejmowania działań następczych, działania następcze podejmowane przez pracodawcę oraz obowiązek potwierdzenia zgłaszającym przyjęcia zgłoszenia i poinformowania o planowanych lub podjętych działaniach następczych. Ponadto projekt ustawy pozostawia pracodawcom prawo do zdecydowania, czy będą rozpatrywane zgłoszenia anonimowe oraz czy inne niż pracownicy osoby będą mogły dokonywać zgłoszeń wewnętrznych (jak na przykład byli pracownicy, wolontariusze czy osoby pracujące pod nadzorem i kierownictwem wykonawców).

               Poza obowiązkiem utworzenia regulaminu zgłoszeń wewnętrznych, pracodawcy będą zobowiązani do prowadzenia rejestru zgłoszeń z poszanowaniem RODO i zachowaniem poufności danych osób dokonujących zgłoszenia i osób, których zgłoszenie dotyczy.

               Jak z powyższego wynika, projekt ustawy wiąże się z rozszerzeniem obowiązków już i tak mocno obciążonych samorządów, co z kolei przekłada się na konieczność nie tylko opracowania dokumentów wewnętrznych, ale i analizy obowiązujących już aktów (postanowienia układów zbiorowych pracy czy regulaminów pracy w zakresie, w  jakim bezpośrednio  lub pośrednio wyłączają lub ograniczają prawo do dokonania zgłoszenia lub ujawnienia publicznego mają nie obowiązywać), wyznaczenia odpowiednich stanowisk, przeprowadzenia szkoleń pracowników, weryfikacji bezpieczeństwa systemów informatycznych i wygospodarowania dodatkowych środków finansowych. Aktualnie projekt ustawy znajduje się na etapie opiniowania, przy czym niezależnie od ewentualnie wprowadzonych zmian trzeba nastawić się, że te nowe obowiązki już niedługo samorządy dosięgną.