Uchwalanie Polskiego Ładu w oczach opinii publicznej skupiło się na szeregu zmian dotyczących prawa podatkowego. Dla samorządów(dalej także jako: JST) jednak kluczową zmianą wydaję się uchwalenie dnia 14 października 2021r. nowej ustawy o zmianie ustawy o dochodach jednostek samorządu terytorialnego oraz niektórych innych ustaw[1] która wprowadza zupełnie nowy sposób obliczania dochodów samorządów. Przyjrzyjmy się najważniejszym zmianom wprowadzanym przez ustawodawcę.

Zmiany w tej ustawie były konieczne zwłaszcza w obliczu reform podatkowych takich jak podniesienie kwoty wolnej od podatku, zwiększenie drugiego progu podatkowego do 120 tysięcy złotych, jak i przede wszystkim pandemią koronawirusa, która mocno nadwyrężyła już i tak bardzo słabą kondycję finansową samorządów. Co do ostatniego punktu to wielu ekspertów[1] ma wątpliwości czy uchwalone zmiany przełożą się na poprawę stanu finansów JST, ponieważ ocena skutków regulacji wskazuje że pomimo wprowadzonych zmian wpływy do samorządów z podatku PIT drastycznie spadną (aż do 13,5 mld złotych w ciągu roku). Co jednak w zamian za to? Wprowadzona ma zostać nadzwyczajna subwencja w wysokości 8 mld złotych na pokrycie przyszłorocznych ubytków. Jak przeczytać możemy w uzasadnieniu projektu ustawy[2] ,,podział środków na poszczególne jednostki będzie uwzględniał, oprócz wysokości dochodów z tytułu udziału we wpływach z PIT planowanych na 2022 r., również poziom ich zamożności ustalony na 2022 r.”. Tu też nasuwają się wątpliwości czy planowane zmiany nie uderzą w duże aglomeracje miejskie, które i tak zawsze są częściowo pokrzywdzone z tego powodu, że część osób mieszkając w dużym mieście nie przenosi swojego ,,starego” meldunku do nowego miasta co powoduje pewną niesprawiedliwość, że ta Gmina która ponosi faktyczne koszty (np. utrzymania infrastruktury) nie otrzymuje środków w adekwatnej kwocie. Proponowana zmiana raczej tylko pogłębi  tę niesprawiedliwość, jest wątpliwe czy realnie przyczyni się do poprawy.

Dodatkowo pojawia się po raz pierwszy część rozwojowa subwencji, która ma służyć na finansowanie bieżących inwestycji. Wysokość tej części subwencji została ustalona na 3 mld złotych i ma rosnąć o bieżący wskaźnik inflacji. Dodatkowo mechanizm przyznawania ma premiować JST, które nie zadłużając się mają dużo wydatków majątkowych.

Wraz z ustawą wprowadza się do porządku prawnego także pojęcie tzw. referencyjnej łącznej kwoty rocznego dochodu JST z tytułu udziału we wpływach z podatku dochodowego PIT i CIT. Docelowo ma być ona obliczana na podstawie dynamiki nominalnego PKB, która bierze pod uwagę zarówno bieżący wzrost gospodarczy jak i wskaźnik inflacji. W zamyśle projektodawcy ustanowienie takiego wskaźnika ma ustabilizować finanse JST. Można mieć jednak wątpliwości co do tego czy jest to krok w dobrym kierunku. Otóż zgodnie z art. 163 Konstytucji Rzeczypospolitej Polskiej[1] ,,Samorząd terytorialny wykonuje zadania publiczne nie zastrzeżone przez Konstytucję lub ustawy dla organów innych władz publicznych.”. Art. 167 za to stanowi, że ,,Jednostkom samorządu terytorialnego zapewnia się udział w dochodach publicznych odpowiednio do przypadających im zadań.”. Wiadomo, że podane zapisy nie precyzują dokładnego brzmienia przepisów (które to mają być uregulowane w ustawie) ale samo pojęcie ,,udziału w dochodach publicznych” sugerować mogłoby, że jest to jakiś procent od ogólnych dochodów Państwa. Niesie to oczywiście ze sobą spore ryzyko spadków takich dochodów, ale daje także samorządom większą dozę niezależności od władzy centralnej. Natomiast mechanizmy, w których zastępujemy prosty podział wpływów subwencjami rodzi w mojej opinii następujące ryzyka: pokusę wprowadzenia dalej idących wymogów uzyskania subwencji oraz zmianę relacji państwo-samorząd poprzez drastyczne wzmocnienie pozycji państwa i zmniejszenie pola do samorządności poszczególnych JST. Choć, oczywiście nie odbiera się w ramach w/w ustawy wszelkich dochodów z podatku PIT i CIT samorządom, to można śmiało założyć, że będą stanowiły one już mniejszą rolę niż dotychczas w całym budżecie. Niemniej to, że ustalana kwota dochodów samorządu terytorialnego z PIT i CIT będzie bazowała na planowanych na dany rok budżetowy wpływach z PIT i CIT, ustalonych przed rozpoczęciem roku budżetowego ma też niewątpliwie tą dobrą stronę, że łatwiej będzie z konstrukcją budżetu.

Samorządy mogę się jedynie pocieszać, że zgodnie z art. 24a nowej ustawy, gdy kwoty te (uzyskane z podatków i subwencji) są niższe niż kwoty uzyskane w roku bazowym (tj. 2021r.) to przysługiwać im będzie kwota stabilizująca, także JST nie doświadczą spadków wpływów z tego tytułu. Czy jednak porównanie do wpływów z roku kiedy obowiązywał przez długi czas lockdown i w którym inflacja nabrała zatrważającego tempa może kogokolwiek zadowolić? Istnieją więc powody do obaw, że następne lata będą stały pod znakiem ograniczania wydatków i zaciskania pasa.

[1] Konstytucja Rzeczypospolitej Polskiej z dnia 2 kwietnia 1997 r., Dz.U. 1997, nr 78, poz. 483 ze zm.

[1] Patrz np. https://serwisy.gazetaprawna.pl/samorzad/artykuly/8283765,polski-lad-samorzady-prognozy.html

[2] https://orka.sejm.gov.pl/Druki9ka.nsf/0/AA73616C206DEBE8C125874A005FD325/%24File/1531-uzas.DOCX

[1] Dz. U. z 2021 poz. 1927